Impressies in beeld en taal, Sellingen 2009
’42 *
De zusjes Frank, zegt zij, Saartje Leeser,
Tineke Levie en de Braafjes. Ze waanden
zich veilig binnen de veste al lag die op de
grens met Duitsland en niet ver van Westerbork.
Het is de wind niet die haar ogen vochtig maakt
terwijl zij hen opdiept. Ze sliepen met hun ster
tot ze in 1942 in een bus geladen werden naar
waar ze eeuwen terug vandaan waren gevlucht.
Zij schommelt een ophaalbrug over in het dorp
waar de tijd is stilgezet in 1742 op het toppunt
van verzet. De ster van de plattegrond verraadt
dat, de ster aan de gevel van de sjoel de joden
die hier op een stille ochtend zijn vertrokken.
Je kunt slapen in de barakken waarin zij leefden.
Samengesteld door Antoine van der Maessen en Remco Ekkers
‘42: Verantwoording
Het gaat me in dit gedicht om de tegenstelling vesting - vervolging, om onveiligheid in een omgeving die juist veiligheid had moeten bieden: het ‘landschap’ van Bourtange, dat ogenschijnlijk vrede en rust en veiligheid uitstraalt, als ‘schuldig landschap’(Armando).
INHOUD
1. De namen uit regels 1 en 2 staan op de plaquette aan de zijgevel van de synagoge in Bourtange. Alle joden op twee na overleefden de oorlog niet. Zesenveertig werden er vergast.
2. zegt zij: tijdens mijn bezoek aan Bourtange sprak ik met een vrouw (zelf geen joodse)die in 1929 geboren werd, nu 80 is; zij kon zich de ochtend waarop haar vriendinnen en de andere joodse families werden opgehaald nog zeer scherp voor de geest halen; de ophaalbrug (regel 8) verwijst indirect daarna.
3. ze sliepen met hun ster: waanden zich er veilig
4. waar ze eeuwen terug vandaan waren gevlucht: de joden die zich vanaf het laatste kwart van de 17e eeuw in Bourtange vestigden, waren oorspronkelijk Asjkenazim, uit Midden- en Oosteuropa afkomstige joden met name uit Polen waar pogroms werden uitgevoerd; binnen de wallen van de vesting voelden ze zich veilig. Via Westerbork zouden hun nakomelingen eeuwen later weer naar Polen vervoerd worden om daar te worden vergast.
5. in het dorp waar de tijd is stilgezet in 1742: in Bourtange wordt de toerist verwelkomd met: ‘Welkom in Bourtange in 1742’. Men heeft het dorp gereconstrueerd naar de tijd waarin de vesting op haar sterkst was; de plattegrond laat dat zien: de vesting heeft de vorm van een vijfpuntige ster (de Davidsster heeft zes punten)
6. op het toppunt van verzet: het woord verzet is in de context dubbelzinnig
7. de ster aan de gevel van de sjoel: het magazijn voor de cavalerie werd de synagoge ( de joden noemen een synagoge een sjoel, jiddisch voor het Hoogduitse Schule) die in 1842 (let op het jaartal 42) officieel werd geopend; tegen de zijgevel van de sjoel is een plaquette met namen aangebracht met daarboven een Davidsster ( zie punt 1. hierboven)
8. Je kunt slapen in de barakken waarin zij leefden. De eerste joden woonden in de voormalige soldatenbarakken: de huidige toerist kan overnachten in de voormalige en gerestaureerde barakken; natuurlijk heb ik in deze laatste zin ook verwezen naar het feit dat de joden in concentratiekampen eveneens in barakken leefden; Je kunt slapen is tevens een verwijzing naar ze sliepen met hun ster (regel 6).
De titel zal duidelijk zijn: voor Bourtange was (17)42 een gloriejaar, voor de joden was (19)42 een rampjaar. Het gedicht is dus een kanttekening: de vesting wordt herdacht op het toppunt van haar kracht, maar twee eeuwen later werden hier de joden weggevoerd. Als je je dat maar realiseert als je er rondloopt, als je er overnacht.
VORM
Het gedicht valt uiteen in twee delen: de eerste strofe telt 8, de tweede 6 regels: samen 14 regels; je zou het een sonnet kunnen noemen. De eerste strofe gaat over het wegvoeren van de joden in 1942, de tweede over het gereconstrueerde krijgshaftige verleden van Bourtange in 1742.